Kvótinn: Lífsseigasta Íslenska lýðskrumið. Þegar þorpin "fluttust út á sjó".

Kvóti og kvótakerfið hefur líklega verið langlífasta Íslenska deilumálið, alla vegna síðustu áratugi.

Það er í raun ekki að undra, enda er sjávarútvegur á meðal mikilvægustu atvinnugreinum á Íslandi og án efa sú mikilvægasta í sögulegu samhengi.

Ein af þeim "goðsögnum" sem hafa verið áberandi í umræðunni undanfarna áratugi og skjóta um kollinum aftur og aftur, er að kvótakerfið hafi lagt mörg sjávarþorp svo gott sem í eyði.

Líklega er það eitthvert lífseigasta og algengasta lýðskrum í íslenskri pólítík.

Þetta er ekki sagt til þess að gera lítið úr þeim erfiðleikum sem hafa komið upp í mörgum smærri útgerðarbæjum, en slíkt hefur vissulega orðið raunin.

Þetta er sagt vegna þess að þeir erfiðleikar voru óumflýjanlegir vegna tæknibreytinga.  Það eina sem hefði getað komið í veg fyrir þá væri "óendanlegur fiskur" í sjónum, að öðrum kosti var það aðeins spurningin hvar erfiðleikarnir yrðu.

Þar stóðu flest smærri byggðarlög gjarna verr en þau stærri.

Tækniframfarir og sú staðreynda að ekki var nægur fiskur í sjónum gerði það óhjákvæmilegt að miklar breytingar yrðu að verða hvað varðaði fiskvinnslu á Íslandi.

Ef til vill má segja að ekki sé rétt að segja á Íslandi, því breytingarnar urðu ekki síst út á rúmsjó.

Ef til vill er lykilatriðið í því að skilja hvaða breytingar urðu í Íslenskum sjávarútvegi fólgnar í lokamálsgrein þeirrar fréttar sem þessi frétt er hengd við (fréttin er að verða 3ja ára), en þar segir:

• „Skipið hef­ur vinnslu­getu á við lítið sjáv­arþorp, en við það starfa ein­ung­is 27 menn, 25 um borð og 2 á skrif­stofu í landi. Skipið er 1.403 brútt­ót­onn, 57,5 metr­ar á lengd og 12 metra breitt. Fisk­ur­inn er full­unn­inn um borð og er af­kasta­geta um 42 tonn af fullunn­um afurðum á sól­ar­hring, en það jafn­gild­ir um 100 tonna afla upp úr sjó. Á venju­leg­um skut­tog­ara af þess­ari stærð eru um 15 menn i áhöfn þannig að aðeins er bætt við 10 mönn­um til að full­vinna veiðina.“

Allt í einu voru 27 einstaklingar ígildi "heils sjávarþorps".  Tíu einstaklingar vinna fiskinn, í stað þess að áður þurfti heilt frystihús.

Framfarir í tækjabúnaði til að vinna fisk gerði það að verkum að frystihúsin sem höfðu verið "hjarta" svo margra sjávarþorpa urðu óþörf.  En þau frystihús sem enn störfuðu juku framleiðslugetu sína svo um munaði.

Líklega ýkti það svo áhrifin að áhrif verkalýðsfélaga voru allt önnur út á sjó en í landi.

Það er auðvelt að reikna út hvort að vænlegra er að fjárfesta í tækjabúnaði sem er í vinnslu 8 til 10 klukkustundir, 5 daga í viku í landi, eða 24 stundir, 7 daga vikunnar út á sjó.

Munurinn á nýtingu tækjanna er yfir 100 klukkustundir á viku eða meira en þreföld.

Það er m.a. munurinn á vinnslu í landi og á frystitogara.

Það er ekki síst fyrir tilstuðlan fyrirtækja, sem Íslendingar eru svo stoltir af, s.s. Marel, Skagans 3X o.s.frv. sem þessi þróun varð.

Vildu Íslendingar vera án þeirra?

Það eru svo framfarir í kæli- og flutningatækni sem hafa valdið því pendúllinn hefur sveiflast aftur til landvinnslu, með aukinni vinnslu alla leið í neytendapakkningar.

En það hefði ekkert nema "óendanlegur fiskur" komið í veg fyrir samþjöppun í útgerð á Íslandi.  Hugsanlega hefði "dauðastríð" einstakra útgerða orðið lengra og líklega sársaukafyllra ef kvótakerfisins hefði ekki notið við.

En það má ætla að ástand fiskistofna væri sömuleiðis mun verra.

En framsalinu var einmitt ætlað að stuðla að samþjöppun, sömuleiðis Úreldingarsjóði á meðan hans naut við.

Það var einfaldlega ekki til nægur fiskur fyrir alla útgerðarbæi á Íslandi. Svo er ekki enn og ólíklegt að verði nokkurn tíma.

En auðvitað er þarft að ræða sjávarútveg á Íslandi og hvað megi betur fara.

Hvað er rétta hámarkið í hvað varðar kvótahlutdeild? Á að bjóða upp aflaheimildir?  Ef svo, til hvað margra ára í senn? Á þá fyrst og fremst að selja hæstbjóðanda, eða eiga önnur lögmál að gilda?

Eiga "byggðasjónarmið" að vega þyngra en arðsemissjónarmið?

Ætti að vera skylda að hluti hverrar löndunar fari á markað, eða ætti allur afli að gera það?

Eða er núverandi fyrirkomulag býsna gott?

Það er full ástæða til að ræða fyrirkomulag fiskveiða í Íslensku lögsögunni, en látum ekki glepjast af "fortíðarþrunginni lýðskrums rómantík" um að hægt sé að hverfa aftur - til fortíðar.

Athugasemdir

[Jónas Ómar Snorrason, 17.1.2020 kl. 06:43]

Sém sagt höfundur þekkir þá ekkert annað en málefni frosins fisks, sem vissulega var stærsta vinnslutegundin um það leiti þegar frystitogarar koma til sögunar og að mínu mati bylting gæðalega séð. En samt er það svo að útgerð frystitogara hefur dregist saman vegna ekki bara mun hærra verðs á ferskum fiski, heldur ótrúlega mikilla breitinga til batnaðar á flutningi fersks fisks bæði sjó og flugleiðis. Ég veit ekki um neinn sem vill horfa til fortíðar eða hafa engar reglur, einungis reglunum þarf að breita og sú fyrsta ætti að vera að aðskilja veiðar og vinnslu og allann fisk á fiskmarkað eins og tíðkast víðast hvar.

[G. Tómas Gunnarsson, 17.1.2020 kl. 11:29]

@Jónas, þakka þér fyrir þetta. Ég er enginn sérfræðingur í fiskveiðum og vinnslu.  En þetta blasti eigi að síður við mér leikmanninum, að það voru ekki margar leiðir færar og engin leið til þess að minnkandi mögulegur afli bitnaði á einhverjum útgerðarstöðum.

Á þeim tíma var eins og þú segir lang stærstur hluti bolfisks verkaður í frosnar blokkir, í frystihúsum eða þá að færast út á sjó.

En það er alveg rétt hjá þér að tækniframfarirnar stöðvuðust ekki þar.

Eins og ég segi svo í upphaflega pistlinum:

"Það eru svo framfarir í kæli- og flutningatækni sem hafa valdið því pendúllinn hefur sveiflast aftur til landvinnslu, með aukinni vinnslu alla leið í neytendapakkningar."

Það er seinni tíma þróun og ekkert út á hana að setja, enda eðlilegt að atvinnugrein eins og fiskveiðar og vinnsla sé í stöðugri þróun.

Ég er ekki viss um að allur fiskur á markað yrði nauðsynlega til góðs, þó ég hafi vissan skilning á þeirri kröfu.  En það gæti gert fullvinnslu erfiðara um vik.  Ég reyni líklega að skrifa meira um það í annari færslu.

[Sigríður Laufey Einarsdóttir (IP-tala skráð) 17.1.2020 kl. 21:50]

Enginn vafi að sá kvóti er skammtaður var í upphafi var ekki nægilegur til að reka 6 tonna trillu er þá voru viðmiðunarmörk á trillu. Vegna þessa vanda fengum við ekki meiri aflaheimildir en máttum leigja 50% af kvótanum. Kvótinn hækkaði í verði og  afkoman yfir núlli eða rétt rúmlega það er best lét. Ef kvótinn lækkaði var tekið lán til að veiða meira en útkoman var ekki viðunandi til rekstrar hvað þá að standa undir heimili og lánum.þetta er saga sjávarþorpa í stórum dráttum og er Bakkafjörður gott dæmi um hrun sjávarbyggða.Ungt fólk með báta og útgerð flosnaði upp fólk seldi kvótann með bátnum og flutti burt. Þá gátu "sport hobbysjómenn" keypt sér kvóta sér til ánægju.Tel það ranga stefnu að leigja kvóta með slíkum hætti eða sportveiði fyrir fyrir ferðamenn eiga að standa utan við kvótakerfið með sérstökum reglum.Hvað varðar tækiilega þróun þá hefði hún fylgt smábataútgerð,bátarnir hefðu stækkað ca.10 tonn og  veiðarfæri þróast með eðlilegum hætti.Kv.

[Jónas Ómar Snorrason, 18.1.2020 kl. 07:23]

Þakka þér Tómas. Varðandi allan fisk á markað, þá aftrar það ekki fyrirtækjum að fullvinna fiskinn, það bannar ekkert fyrirtæki sem á bæði veiðiskip og vinnslu að kaupa fiskinn á markaði, reyndar í samkeppni við aðra, en er ekki alltaf verið að tala um samkeppni á öllum sviðum. Um áratugabil hafa íslendingar bæði siglt sjálfir með aflann á markað, nú eða sent hann með flutningaskipum, sem er nánast eingöngu í dag, allur fiskur á markað heftir það ekki að neinu leiti. Það er ekki að ástæðulausu að um alla strandlengju vestur Evrópu suður að Miðjarðarhafi er og hefur öllum fiski verið landað á og seldur á fiskmarkaði, að vísu eru stórir fiskmarkaðir á austurströnd Englands sem íslendingar þekkja einna best þ.e. Hull og Grimsby. Það má hafa um þetta langt mál Tómas, en þetta er gott að sinni. 

[G. Tómas Gunnarsson, 18.1.2020 kl. 11:24]

@Sigríður, þakka þér fyrir þetta.  Ykkar saga er saga margra, ekki skemmtilegar sögur, en engin þeirra nákvæmlega eins.

En það varð að draga úr veiðum og engin góð eða sársaukalaus leið til þess.

Það má endalaust ræða um framkvæmd og útfærslu en niðurskurðurinn hefði alltaf orðið, í raun bara spurning hvar og hjá hverjum.  Kvótinn fluttist til þeirra sem gátu greitt verðið og þá yfirleitt til þeirra sem voru með hagkvæmnustu útgerðina.

Það var markmiðið og hefur gengið eftir. En þá má vissulega deila um margt í útfærslunni.

@Jónas, þakka þér fyrir þetta. Ég er ekki að segja að allur fiskur á markað komi í veg fyrir fullvinnslu, en ég hef þó trú á að sú krafa geti gert fullvinnslu, sérstaklega í neyslupakkningar erfiðari, og gæti hugsanlega dregið úr henni.

Það er rétt að víðast um lönd eru fismarkaðir,þó að víða um lönd megi þeir muna sinn fífil fegri.  Ég þekki ekki hvernig ástandið er í mismunandi löndum um hvort að skylda sé að þangað fari allur fiskur. Upplýsingar um það væru vel þegnar.

En þegar við berum Íslenskar fiskveiðar og vinnslu við erlendar þurfum við að hafa margt í huga.

Í hvaða löndum stendur útgerð og vinnsla jafn vel eða betur en á Íslandi? Hvort eru útgerðir í þessum löndum að skila gjöldum til samfélagsins eða njóta styrkja? Í hvaða löndum hafa sjómenn að jafnaði betri laun en á Íslandi? 

Það er sjálfsagt að læra af öðrum þjóðum um hvað betur geti farið, en það er ekki ástæða til að taka eitthvað upp eftir öðrum þjóðum sem getur hugsanlega gert stöðu Íslensks sjávarútvegs síðri.